پیری و سالخوردگی امری اجتناب ناپذیر و غیرقابل برگشت است که به طور طبیعی، دست کم یک چهارم از دوران زندگی بشر را تشکیل داده و هر فرد باید بتواند از این دوران نهایت استفاده را برده و از زندگی خود لذت ببرد.
امروزه حدود ۶۰۰ میلیون نفر سالمند (۶۰ سال و بالاتر) در جهان وجود دارد که ۶۰% از این جمعیت در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند. در ۵۰ سال آینده جمعیت سالمندان به ۲ بیلیون نفر در جهان خواهد رسید. این گذار جمعیتی (سالخوردگی جمعیت) در کشورهای توسعه یافته در طی ۱۰۰ سال اتفاق افتاده است لیکن بدلایل متعدد این تغییرات در کشورهای در حال توسعه در عرض ۲۵ سال اتفاق خواهد افتاد.
در حال حاضر بر اساس آخرین سرشماری نفوس ومسکن در ایران، حدود ۸.۲% جمعیت کشورمان را سالمندان تشکیل میدهند که بر اساس پیش بینیها تا سال ۲۰۵۰ به ۲۱.۷ درصد خواهد رسید.
سالمندان ذخایر با ارزشی هستند که باید اقدامات لازم برای برخورداری بهینه از خردمندی و کاردانی آنان در خانواده و جامعه به عمل آید. در این راستا و به منظور پاسداشت مقام این شهروندان ارشد، اول اکتبر هر سال با عنوان روز جهانی سالمند نامگذاری شده است. در ایران نیز هفته اول مهر ماه، هفته ملی سالمند نامگذاری شده که امسال از ۵ تا ۱۱ مهر هفته سالمندان معرفی شده است.
به گفته دکتر پروفسور داریوش فرهودی، سالمندی، دوران مهمی از زندگی است و امروزه به دلیل بالا رفتن امید به زندگی و کاهش میزان زاد و ولد در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، پدیده ســالمندی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. برای نمونه، انسانها نسبت به گذشتـه عمر طولانیتری دارند به طوریکه در سالهای ۵۵-۱۹۵۰ میانگین سن امید به زندگی ۴۸ سال بود، در حالیکه در سالهای ۱۰-۲۰۰۵ این میانگین به ۶۸ سال رسیده است. از سویی دیگر، آمارها نشان میدهند که؛ میانگین میزان زاد و ولد از ۵ کودک برای هر زن در سال ۱۹۵۰ به ۳/۲ کودک برای هر زن در سال ۲۰۱۴ کاهش یافته است.. این آمارها نشان میدهند با افزایش امید به زندگی و کاهش زاد و ولد، جمعیت جهان در حال پیر شدن است
سالمندی در نگاه اجتماعی شامل برخی برداشتهای قالبی منفی میباشد. در این نگاه، مردم از پیری میترسند و در افکار عمومی پیری با تنهایی، بیماری، ناتوانی و از کار افتادگی همراه است. البته، تجارب افراد کهنسال همیشه این امر را تایید نمیکند. برای نمونه: ۶۵ درصد جوانان انتظار دارند در سالمندی تنهایی را تجربه کنند اما، تنها ۱۳ درصد از سالمندان تنهایی را تجربه میکنند. افراد مسن به طور معمول دیدگاهی مثبت نسبت به سلامتی خود دارند و تنها یک سوم آنها شرایط سلامت خود را متوسط یا بد گزارش میکنند. با این همه، باید گفت، سالمندی در حقیقت فرایند فرسایشی طبیعی و نا گریزی است که میتوان با مراقبتهای مناسب و شناخت آن، بیماری و ضعف را در این دوره از زندگی به کمترین مقدار رسانده و دوران پیری سالم و هنجاری را طراحی نمود و این هدفی است که حیطۀ سلامت عمومی در گروه سالمندان دنبال میکند: کاهش ضعف و بیماری و افزایش سلامتی و طول عمر.
عمر اگر خوش گذرد، زندگی نوح کم است
وَر بسختی گذرد، نیم نفس بسیار است
از این رو، پژوهش دربارۀ این دورۀ مهم زندگی، میتواند به عنوان یکی از اولویتهای اساسی در هر جامعهای مطرح باشد. دلایل گوناگونی میتوانند توجیه کنندۀ ضروت پژوهش و تحقیق در حیطۀ سالمندی باشند:
همانطور که بیان شد، امروزه با بهبود شرایط بهداشتی و درمانی و کاهش نرخ مرگ و میر و افزایش شاخص امید به زندگی، ما شاهد افزایش رو به رشد جمعیت سالمندان در جهان هستیم.
بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، در سال ۲۰۰۰، سالمندان ۷ درصد جمعیت کلی را تشکیل میدادند (۶۰۰ میلیون سالمند) در حالیکــه، پیش بینی میشود گروه سالمندان در سال ۲۰۵۰ میلادی، ۱۶ درصد جمعیت آنروز جهان را (دو میلیارد نفر) تشکیل دهند.
بر این اساس، سالمندان سریعترین نرخ رشد جمعیت را در بین گروههای مختلف سنی دارند. هم اکنون، حدود دو سوم جمعیت سالمند دنیا در کشورهای در حال توسعه، مانند ایران، زندگی میکنند و پیش بینی میشود این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۸۰ درصد برسد. بر اساس مستندات سازمان جهانی بهداشت، افراد ۶۰ سال و بالاتر، به عنوان سالمنـد شناختــه میشوند.
کشورهایی که جمعیت سالمند آنها بالاتر از ۷ درصد باشد جزو کشورهای دارای جمعیت سالخورده طبقه بنـدی میشوند.
امروزه دوران پس از ۶۰ سالگی را که اصطلاحاً دوران بازنشستگی نامیده میشود، دورانی نیست که فقط به انتظار مرگ سپری شود. بلکه همانگونه که جامعه شناسان گفته اند این مرحله از عمر، دوران سوم زندگی است.
در جامعه ما افراد به طور متوسط تا ۸۰ سالگی امید به زندگی دارند.
برخی با نقشهای جدیدی که مطابق با وضعیت آنهاست این دوره را به دورهای نسبتاً فعال و رضایت بخش بدل میسازند.
برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیات آنها، هم تنهایی آنان را برطرف میکند و احساس هرز و پوچ بودن را در آنها از بین میبرد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار میدهد.
در هر حال علاوه بر خصوصیات فردی، شرایط اجتماعی و به ویژه شرایط خانوادگی شخص سالمند هم بسیار مهم است.
شرایط مناسب خانواده و جامعه میتواند شخص را به سوی پذیرش وضعیت جدید سوق دهد و شرایط نامناسب خانواده و جامعه میتواند او را منزوی و تنها کند.
به علاوه میزان سلامت جسمی شخص سالمند در این مرحله از زندگی، عاملی مهم در وضعیت زندگی اجتماعی اوست، چرا که برای هر نوع مشارکت اجتماعی در مورد سالمندان، ابتدا میزان سلامت آنها مطرح میباشد.
نیازهای سالمندان را میتوان به شرح:
۱- احتیاجات عاطفی
۲- احتیاجات معیشتی
۳- احتیاج به تفریح
۴- احتیاج به شرکت در زندگی اجتماعی
۵- امنیت
بیماریهای شایع در سالمندان
با گذشت سن و رسیدن به پیری و ضعفهای ناشی از آن، بستر بروز بسیاری بیماریهای جسمی و روحی برای سالمندان مهیا میگردد که عبارت اند از:
پوکی استخوان
از جمله بیماریهای شایع در سالمندان است و خطر شکستگی ستون فقرات به علت فشار و سایر شکستگیهای متعاقب ضربه خوردن را افزایش میدهد. در کهولت، درمان شکستگی و جوش خوردن بین استخوانهای شکسته به کندی صورت میگیرد.
تصلب شرائین
با گذشت عمر، رسوبهای ناشی از مصرف چربی، نمک و قند در عروق باعث تصلب شرائین میگردد که در سالمندان بسیار شایع است.
یائسگی
در زنان سالمند مسئله یائسگی بعد از ۵۰ الی ۵۵ سالگی اتفاق میافتد که البته عنوان بیماری را نمیتوان به آن اطلاق کرد، ولی این پدیده باعث تغییرات هورمونی در زنان سالمند میگردد که خود تبعاتی در چهره آنان خواهد داشت و با نگرانیهای روحی همراه میشود.
افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد که تنها زندگی میکنند و علاوه بر آن دچار ناراحتیهای جسمانی نیز هستند. استعمال دخانیات و مواد مخدر
این موارد در سالمندان بیشتر شیوع دارد. به طور کلی افزایش مصرف مواد مخدر و دخانیات با افزایش سن نسبت مستقیم دارد.
کمبود کلسیم و ویتامین ” د. ” این بیماریها نزد افراد سالمند بسیار شایع است.
آلزایمر یا اضمحلال مغزی
این بیماری فقط در افراد مسن شایع است. مطالعه، تحرک بدنی و وضعیت مناسب روحی باعث عدم ابتلا و یا به تأخیر افتادن در ابتلا به این بیماری میگردد.
پارکینسون
این عارضه با لرزش اندامهای حرکتی (دست و پا و گردن) همراه است و به علت اضمحلال اعصاب مربوطه روی میدهد که علت عمده آن گذشت عمر و کهولت میباشد.
کاهش قدرت بدنی و عمل عضلات
با افزایش سن از تعداد رشتههای عضلات، قدرت و سرعت انقباضی سلولهای عضلانی کاسته میشود. نرمی و انعطاف بافتها نیز کم میشود و نهایتاً قدرت ذخیره بدن کاهش مییابد. فعالیتهای جسمی مناسب و آموزشهای اصولی میتواند منجر به بهبودی قدرت و سرعت عضلات شوند و بر کارآیی فرد اثرات مثبت به جای گذارند. معهذا به علت پایین بودن توان ذخیره بدن، برنامههای فعال سازی سالمندان باید دقیق و حساب شده باشند.
سوء تغذیه
با افزایش سن، ترشح معده کمتر میشود و پوشش دستگاه گوارشی تحلیل میرود. با این وجود قدرت جذب مواد غذایی تا حدی کاهش پیدا میکند. یبوست با افزایش سن شیوع بیشتری مییابد. انزوا و افسردگی با کاهش اشتها خطر کمبود مواد غذایی در سالمندان را بیشتر میکند.
افزایش فعالیتهای جسمی بخصوص پیاده روی، علاوه بر کند کردن روند بیماریها، در روحیه سالمندان نیز بسیار مؤثر خواهد بود و مصرف مواد غذایی شامل کلسیم و ویتامینها نیز باعث افزایش سلامتی سالمندان میگردد.
برخی احساسات مشترک سالمندان
۱ – احساس غم و اندوه به خاطر عدم توجه فرزندان و اطرافیان که عمری برای رفاه آنان تلاش کرده اند.
۲ – احساس تنهایی به علت طرد شدن.
۳ – احساس یأس و ناامیدی.
۴ – احساس اضطراب و نگرانی.
۵ – احساس هرز رفتن و بیهوده بودن.
۶ – احساس سر بار بودن.
جدیترین خطری که فرد سالمند را تهدید میکند در انزوا قرار گرفتن او از سوی اطرافیان است. در این حالت شخص امکان ارتباط صمیمی و نزدیک با دیگران را از دست میدهد. تنهایی موجب میگردد فرد سالمند به تدریج دچار مشکلات روانی شود، لذا درک احساسات و انتظارات سالمندان از اطرافیان و تصحیح ارتباط افراد خانواده با آنها در فرایند بهداشت روانی آنها بسیار مهم است.
سالمندان به اندازهای که دیگران به آنها به عنوان پیر و از کار افتاده نگاه میکنند خود را ضعیف و نا توان احساس نمیکنند. چنانکه در یک خانواده گرم و مهربان اغلب سالمندان بسیار راحت، آرام، مقاوم و با نشاط روزگار میگذرانند در نتیجه این افراد حوصله نگهداری نوهها را با همه شیطنت هایشان دارند.
سالمندان به دلیل بازنشستگی و دوری از فرزندان، نیاز به ارتباط و توجه عاطفی بیشتری را در خود احساس میکنند که این نیاز باید مورد توجه قرار گیرد و ارضا شود.
برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیات آنها، هم تنهایی آنان را برطرف میکند و احساس هرز و پوچ بودن را در آنها از بین میبرد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار میدهد.
زن یا مردی که خود را زمانی صاحب قدرت و نفوذ میدانست به یکباره خود را تنها و بدون قدرت مییابد و این ناراحتی گاهی به حوادثی نامناسب میانجامد و موجب ناراحتی روانی سالمند میگردد.
بدون هیچ شکی هدف ما این است که سالمندان بهتر زندگی کنند. مهمترین چیزی که در سالمندی کیفیت زندگی را افزایش میدهد و باعث میشود سالمندان زندگی بهتری داشته باشند حفظ استقلال است. هدف این است که سالمند بتواند کارهای روزانه خودش را انجام بدهد و چه در خانواده و چه در جامعه فعال باشد. از نیازهای سالمندان داشتن تغذیه مناسب، سطح بهداشتی – درمانی کافی، داشتن مکان زندگی راحت و آسوده، امکانات مالی کافی و … موارد مهمی در زندگی سالمندان هستند که باعث ارتقای سطح روانی و جسمی و در نهایت شادی و سرزندگی آنها میشوند، اما بخش مهمی از رازهای شادی و سلامت سالمندان به تفریح آنها مرتبط است. چرا که باعث میشود به ارامش برسند و از بروز آلزایمر و افسردگی که شایعترین عارضههای مربوط به این سن هستند در آنها پیشگیری میشود.