مدرسه علمیه جهانگیرخان با قدمت ۴۰۰ ساله

به گزارش خبرنگارخبرگزاری «حوزه»، برای رفتن به مدرسه علمیه جهانگیرخان می توان از دو مسیر خیابان آذر، کوچه 75، روبروی امام زاده شاه حمزه و 57 متری عمار یاسر کوچه 17 عبورکرد. راحت ترین مسیر خیابان آذر و عبور از بازارکهنه و سرپوشیده است.

وقتی وارد خیابان آذر شدی و به کوچه 75 رسیدی، چند متر پایین تر، دقیقا روبروی امام زاده شاه حمزه، بازارکهنه ای وجود دارد که مربوط به 600  سال قبل است. گشت و گذار در این بازار کهنه، نگاه هر بیننده ای را به خود جلب می کند در همین حین « عباس آقا، جوان 45 ساله با لهجه قشنگ قمی فریاد می زد آی خانه دار، بچه دار، زنبیلتو بیار، خرمای تازه ...».

در این بازار از هر کسی سراغ مدرسه جهانگیرخان را بگیری، آدرس مسجد جامع را به تو نشان خواهد داد.

با عبور از بازارکهنه و کوچه پس کوچه ها که هرکدام به نام شهید جوانی خود نمایی می کند، به مسجد جامع می رسی که به دوره های متفاوت وزیر سلطان مسعود سلجوقی 529 (ه ق) و یا در بعضی منابع به دوره قاجار به سال755 (ه ق) برمی گردد که خود این نما، بیانگر چند دوره تاریخی است.

این بنا آن قدر زیبا است که اگر کسی کمتر شناختی از معماری اصیل ایرانی اسلامی داشته باشد و بشناسد حاضر است، ساعتها در این بنای تاریخی که مربوط به چند عصر مختلف است بماند و به تماشای آن بنشیند.

سید حسن پیرمرد 72 ساله و خادم مسجد گوشه ای از ایوان مسجد را برای نشستن انتخاب کرده و به زائرینی که برای تماشایی مسجدآمده بودند خیر مقدم می گفت و شربتی می داد و از قضاء ما هم وارد حیات مسجد و جگر تفتیدمان را با آب سرد، خنکی و بعد به دنبال راه نرفته خودمان.

روبروی مسجد، مدرسه علمیه جهانگیر خان قرار داشت که از دو طرف خیابان 57 متری و خیابان آذر، به آن راه دارد.

با کمی دقت بر روی گوشه ای از بنای ساختمان متوجه شدیم که این بنا به شماره 1987 جزء آثار ثبت شده در میراث فرهنگی است.

با کلی جستجو در بازار کهنه و محله مسجد جامع و انتظار، آدرس مغازه حاج اسماعیل 75 ساله بزاز فروش را به مانشان دادند، حاجی تنها بازمانده این محله بود که از وضعیت بنای مدرسه علمیه جهانگیر خان التبه تا کمی اطلاع داشت.

بعد از احوالپرسی، گفت: در آن زمان های قدیم که نوجوان بودم، شنیدم که جهانگیرخان یکی از بازاری های متدین و خیر بود و تصمیم گرفت مدرسه ای برای طلبه ها بنا کند تا طلاب بتوانند در آن درس بخوانند و این کار را هم انجام داد.

وی عنوان کرد: برای نگه داری از مدرسه و تهیه غذا برای  طلبه هایی که اینجا بودند، موقوفه هایی را هم تعیین کرد.

حاج اسماعیل اظهار داشت: در زمانهای قدیم رسم بود که افراد خیّر،آب انبار، مدرسه و حتی زمینی را وقف می کردند و مرحوم جهانگیرخان هم این مدرسه و  مَدرس و حجره هایی که ساخته بود برای استفاه علما و طلاب وقف کرده بود.

این پیرمرد بزاز افزود: در گذشته که نوجوان بودم و محل سکونت ما اینجا بود، شخصیت های بزرگی مانند مرحوم آیت الله بروجردی در مدرسه رفت و آمد می کردند، و در همین مسجد جامع نیز نماز جماعت اقامه می کرد و  می رفت.

حاج اسماعیل درحالی که به عصای چوبی خود تکیه داده بود و به مکانی خیره شده بود و گاهی می خندید گفت: پسرم بعضی می گویند این جهانگیرخانی که این بنا را ساخته همان جهانگیر خان قشقایی است. این حرف اشتباه است چون این جهانگیرخانی که این مدَرس را ساخته بازاری و دوره آن به زمان صفویه و قشقایی هم به دوره قاجار برمی گردد.

به دلیل اهمیت مسئله و برای مشخص کردن این موضوع که منظور از جهانگیر خان چه کسی است، به سازمان میراث فرهنگی رفتیم، دکتر کاوسی، معاون سازمان میراث فرهنگی بعد از کلی جستجو از میان انبوه کتابها و کاغذها متنی بیرون آورد که نشان می داد آدرس را دقیق آمدیم.

وی عنوان کرد: تا آنجایی که ما اطلاع داریم و در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده این است که مدرسه به نام جهانگیرخان مُدرس مشهور است.

 کاوسی اضافه کرد: منظور از جهانگیر خان، جهانگیر قشقایی نیست چون جهانگیر خان قشقایی مربوط به دوره قاجار است.

حیدری، کارشناس سازمان میراث فرهنگی برای اطلاعات بیشتر به کمک آمد و افزود: مدرسه جهانگیر خان از مدارس با سابقه و به دلیل سر در زیبا از مدارس برجسته قم در دوره صفویه است و ارتباطی با جهانگیر خان قشقایی که در دوره قاجار بوده، ندارد.

وی می گوید جهانگیر خان مدرس مدرسه اصفهان بوده و این مدرسه را بازسازی و مرمت می کند.

حیدری اظهارداشت: مدرسه جانی خان یا معروف به جهانگیر خان قدمت 400 ساله دارد و به همین دلیل در فهرست میراث فرهنگی قرار می گیرد.

بعد از کلی جستجو هر چه تلاش کردیم از زمان تولد و مرگ جهانگیر خان اطلاعی بدست بیاوریم، اما تلاش ها نتیجه ای نداد.

اما با کلی کاوش در منابع تاریخی متوجه شدیم« بانی مدرسه فرد نامعلومی است و نظرات مختلفی نقل شده است. فیض قمی معتقد است، بانی مدرسه و مسجد جامع یکی است و آن فرد سلطان جانی خان، پادشاه تاتار ترکستان است، ولی بعضی از مورخین مانند حسین مدرسی طباطبایی معتقد است مدرسه جانی خان از آثار جانی خانِ شاملو، از امرای شاه صفی و شاه عباس ثانی است.

نقل است این طایفه در زمانهای گذشته در قم بوده و توانسته خدمات زیادی انجام دهد.

بهر حال در منابع تاریخی آمده است که مدرسه به دفعات متعدد توسط افرادی در دورهای مختلف صفویه مانند جهانگیرخان مدرس مدرسه اصفهان و یک بار هم زمان فتحعلی شاه و بار دیگر به دستور ناصرالدین شاه و آخرین تعمیرات در زمان آیت الله بروجردی صورت گرفته است و حتی با دقت در سر درب ورودی مدرسه علمیه، می توان نشانه هایی از این بازسازیهای ادوار مختلف را مشاهده کرد.

وقتی وارد جهانگیر خان می شوی، ابتدا لازم است از دالانی به طول سه متر عبور کنی، تا به حیات بزرگ برسی.

دور تا دوره حیات، حجره های کوچک 6 متری و 30 متری به سبک قدیم ولی مرمت شده، قرار دارد.

در جلوی هر حجره، ایوان و سقف های است که با مُقرَنس‌های گچی و آجری«تاقچه‌بندی آذینی در زیر گنبدها یا نیم‌گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌ها، با آجر یا گچ و کاشی است که در آن ‏هر رده از تاقچه‌ها از رده زیرین خود پیش می‌نشیند تا درگاه به هم آید و در طاقچه‌ها برجستگی‌ها و تو رفتگی‌هایی همراه با ‏نگاره‌های گوناگون درآورده می‌شود»، تزیین کاری شده است.

 و با کمی دقت می توان کتیبه‌هایی به نام‌های الله، پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) را دید که به  شکل زیبایی تزیین شده است.

درون هر حجره به صورت بناهای قدیم طاقچه و دالانی تودرتو و بعضی ها به صورت پله به طبقات بالاتر که خود فضای 6 متری دارد، راه دارد و چشم هر بیننده ای را به معماری ایرانی اسلامی خیره می کند.

وقتی وارد فضای حیاط شدیم، گعده های طلبگی 8 و 10 نفره به همراه دو استاد مشاور فضای خاصی ایجاد کرده بود.

حسن یکی از طلبه های پایه اول این مدرسه  است وقتی خواست با ما حرف بزند می گفت باید از مدیر مدرسه اجازه بگیرم ، هر کاری کردیم چند جمله از حضور یک ساله اش در این مدرسه و حجره نشینی بگوید، به هر ترفندی خواست از زیر این سؤال شانه خالی کند و به مانند ماهی سرُ خورد و از دست ما فرار کرد.

کمی عقب تر محمد جواد 15 ساله با موهای جو گندمی که کتاب سیوطی با جلد قرمز در دستش داشت و مشغول ورق زدن بود نشسته بود، در همان حال سرش را داخل کتاب انداخت و لحظاتی بعد با چشمانی بغض کرده سرش را از درون کتاب برداشت و به سمتی خیره شد.

 به نظر می آمد به آینده نامعلوم که در انتظارش بود، فکر می کرد و شاید فکر می کرد آیا می توان برای این گرانی و مشکلات مردم در بحث اشتغال و وضعیت بد اقتصاد که دولت مردان خواسته یا ناخواسته نمی خواستند برای رفع آن قدمی بردارند، راه حلی پیدا کرد.

 در همین زمان محمد یاسر دیگر نوجوان پایه اولی از پشت سر نهیبی به او زد و محمد جواد را از آینده نامعلومی که در آن فرو رفته بود و بزرگتر از آن هم نمی توانستند نجات دهند، نجات داد.

وقتی ساعت11 شب وارد مدرسه جهانگیری خان می شوی دو روحانی که مسئول شب هستند، همراه با طلبه ها می باشند یکی خاص پایه اول و دیگری برای 5 پایه دیگر و هر کدام وظائفی دارند.

حجت الاسلام جویباری، مدیر مدرسه جهانگیرخان افزود: این مدرسه برنامه های فوق العاده ای دارد و یکی از آنها تعیین دو مسئول شب برای پایه های اول و سایر پایه ها است.

وی عنوان کرد: مسئول شب دارای فعالیت مشخصی از غروب تا صبح است. دنبال کنجکاوی و سرک کشیدن از حجره ها نیست و مسئولیت او 4 روز است، یعنی از غروب روزهای شنبه، یکشنبه، سه شنبه، چهارشنبه و مسئول غروب روز جمعه با مدیر مدرسه است.

حجت الاسلام جویباری ابراز داشت: مهمترین فعالیت مسئول شب، برگزاری جلسه قرآنی به مدت ده دقیقه در پایان شب، اعلام زنگ خاموشی، آماده کردن آب میوه، آب گرم، چای، بیسکویت و خرما، اعلام زنگ بیدار باش برای20 دقیقه قبل از اذان صبح برای اقامه نماز شب و نماز صبح است.

مدیر مدرسه علمیه جهانگیرخان افزود: این برنامه ها برای24 نفر از طلبه پایه اول و سایر پایه ها اجرا می شود.

وی تأکیدکرد: از دیگر ویژگی ها، تعطیلی مدرسه در غروب روز دوشنبه است. در این روز طلبه ها برای دیدار با خانواده، تجدید قوا برای فعالیت بهتر به منزل می روند.

شب های مدرسه جهانگیرخان

شب های این مدرسه با همه جا فرق می کند، اینجا دیگر خبر از تلویزیون، توهین و غیبت و تهمت نبود، اینجا سخن از معرفت به خدا و عشق به سیره معصومین(ع) و پیدا کردن مسیر درست زندگی بود.  مدت ها منتظر بودیم تا لحظه مناسب برای طاعت و بندگی فرا رسد.

از ساعت ها قبل مسئول شب پلک روی هم نگذاشته بود چون وظیفه اش بسیار مهمتر از خوابیدن بود. او مأمور بود ساعت به نیمه های طلوع فجر که رسید چای وآب گرم آماده کند.  وقتی عقربه ای ساعت، به طلوع فجر رسید، در درون دل شب همراه مسئول شب راه افتادیم، به تک تک حجره ها می رفت و طلبه ها را برای مناجات شبانه و عاشقانه به حضرت دوست دعوت می کرد.

 اینجا هرکسی در ظلمت شب به دنبال این بود در گوشه ای قرار بگیرد و با خدای خود نجوا کند.

هر کسی به طرفی می رفت تا عاشقانه ترین حرفها را در نزدیک و خلوت ترین مکان با حضرت دوست بگوید.

اگر به آنها می گفتی قشنگ ترین حرفی که تا کنون به خدا زدی چه بود می گفت« از خدا شهادت در راهش را خواستم و امیدوارم به آرزویم برسم».

محمد مهدی آرام آرام از خواب بلند شد و وارد حیات مدرسه شد، دردل شب، آب شیر را باز کرد وضوی گرفت و روبه قبله ایستاد، بعداز نجوای عاشقانه با معبود، گفتم فلانی التماس دعا، دیدم اشک از صورتش جاری شد گفت« ما کی باشیم برای شما دعا کنیم» به یاد جمله ای نورانی از بزرگی افتادم که فرمود« از نگاه تا نگاه راهی نیست سعی کنید اهل حرم باشید نه اهل حرام».

 باید می بودی می دیدی که طلبه های جوان چگونه برای صحبت با خالق هستی، سرپا نمی شناسند و هرکدام سعی می کردند زودتر به وضو خانه برسند.

احمدکه قدش از همه کوتاه تر بود درآن تاریکی، دوان دوان به طرف وضو خانه راه افتاد تا زودتر بتواند خود را به معبودش برساند، سراز پا نمی شناخت و حتی اجازه حرف زدن به ما را هم نمی داد، تمام فکر و ذهنش این بود از این وقت سحرگاهان که ما بی توفیق از آن ماندیم و سالها عمرمان به هزیان رفت، بهره ببرد و بتواند الهی العفو های علی وار را بلند بلند این بار نه در چاه، بلکه در گوشه ای از حجره و بلکه وسط حیات بگوید و گفت و بعد قطرات اشکش این نوجوان جاری شد.

لحظه ای به خود نهیب زدم ما کجا و این نوجوانان کجا هستند و به یاد سخن معمار کبیر انقلاب و یار سفر کرده که فرمود« اوصیک بتقوی الله» و آن بزرگی که فرمود« رسد آدمی به جای که مرگ را می میراند»، لحظاتی بعد صدای اذان بلند شد و صف ها برای اقامه نماز جماعت شکل گرفت.

مدرسه علمیه جهانگیر خان از مدارس باسابقه وموفق حوزه علمیه قم در تربیت دانش آموختگان فقه جعفری(ع) است در گذشته خوابگاهی و الان چند سالی است از حالت خوابگاهی تبدیل به آموزشی شده است.

تهیه و تنظیم: قربان اسلامی نژاد