به گزارش تابناک قم، شهر قم همواره از محوری ترین شهرهای ایران در زمینه برگزاری هیئت‌های عزاداری و مذهبی بوده؛ شهری که طنین نواهای سنتی میاندارانش تا سال ها در مجالس سوگواری در شهرهای دیگر نیز طنین‌انداز می شده است. بساط نوکری دستگاه امام حسین(ع) قمی‌ها همیشه پس از عید غدیر پهن می شود و مسجد و حسینیه و کوچه و بازار و خیابان و.... شهر لباس های مشکی خود را از بقچه دل بیرون آورده و بر تن آذین می کنند. تکیه ها و حسینیه های قم از دیرباز همه مهاجران و رفتگان را در محرم چون دلربایی دل انگیز به خود جذب می کرد و هر که در هرجا می زیست در محرم به قم می آمد و بساط نوکری اش را در چهل اختران و شاه حمزه و سیدان و ... پهن می کرد.
مداحی های قدیم قم
حاج حسین صفری از مداحان نسل اول انقلاب است؛ او می گوید که مداحان نسل اول قم که امروز از آنها به عنوان مداحان سنتی قم یاد می شود جملگی شاگرد مکتب حاجی مولوی بودند؛ همه آنها مداحی و سبک خواندن و احترام به دستگاه و مخاطب و ادبیات و روضه اصیل را پای این مکتب آموخته بودند.
وی گفت: به همین دلیل است که این همه سال به خصوص در سال‌های پس از انقلاب کوچکترین مورد و حاشیه ای در مداحی مداحان این نسل وجود نداشت؛ این سبک با پیشگامی اساتیدی چون مرحوم محلوجی و حاج علی خورشیدی و حاج اسدالله سلیمانی بعدها امثال حاج حسن باقری و... شکل جدیدی به خود گرفت و نوگرایی نیز وارد سبک سنتی شد ولی به دلیل اینکه آبشخور این سبک، سنتی و اصیل بود، نوگرایی هم اگر بود در همین سبک خلاصه می‌شد.
مداحانی که در این سبک می خواندند، حاصل چند صد سال شعر خوانی و سبک سازی و هیئت داری را با خود همراه کرده بودند؛ نواهای مداحان و سبک های سینه زنی چند دمه آنها در قم مشهور بود؛ بخصوص چند دمه‌های مرحوم محلوجی که با نبوغ استثنایی وی در بداهه سرایی در مجلس همگان را به حیرت وا می داشت.
شهر قم همیشه صادر کننده مداحان جوان به شهرهای اطراف و اقصی نقاط کشور بود و همین سبک سنتی قمی که جذابیت های صوتی و معنوی بسیاری داشت با سبک خاص سینه زنی قمی به اقصی نقاط کشور رفت؛ مداحان قمی از بهترین مداحان کشور در زمان جنگ بودند و خاطرات دم های عاشورایی آنها هنوز در ذهن رزمندگان آن روزها باقی است.
دوران گذار هئیت های مذهبی قم
هیئت های محوری قم در مناطق مختلف این شهر پخش شده اند؛ هر ساله هزاران نفر در این مناطق با هیئت‌های محوری که سابقه چند صد ساله دارند به عزاداری مشغول هستند؛ در هر منطقه قم هیئت های سرشناسی حضور دارند که اوج آنها در خیابان شهید دل آذر و چهارمردان و مناطق مرکزی قم وجود دارد.
ابوافضل آقایی یکی از هیئت داران قم هم در گفت وگو با ما به این نکته اشاره کرد که قم همیشه بهترین هیئت ها را از حیث جمعیت و نظم برگزاری مراسم داشته است؛ این هیئت ها در ایام مختلف سال برنامه های خاص خود را داشته اند ولی همیشه در ایام محرم با نظم آهنینی که برگرفته از بزرگان هیئت های مذهبی در قم بوده است حفظ کرده اند.
وی افزود: اکثر این هیئت ها مجالس خود را به شکل چند مداحه و با سینه زنی های خاص قمی سنگین و زمینه و شورهای آخر هیئت همراه می کردند؛ اکثر هیئت های قم در روزهای عاشورا و تاسوعا اقدام به برگزاری دسته عزاداری می کنند که به حرم مطهر ختم می شود.
آقایی بیان کرد: مداحی در قم به شکل یک سبک اصیل وجود داشته است و مداحان علاوه بر قریحه مداحی و شعر خوانی دقت بسیاری در انتخاب شعرها و سبک های خوانش داشته اند؛ در واقع این سبک، سبکی مشخص بود که کمتر کسی توان دخل و تصرف در آن را داشته است زیرا تجربه ثابت کرده است این سبک، هم جذاب بود و هم کم حاشیه و بدون آسیب.
این میان دار و هیئت دار قدیمی قم گفت: امروزه مداحی ها با گذشته متفاوت شده است ولی هیئت های اصلی قم از جمله چهل اختران و سیدان و شاه خراسان و تکیه حاج سید حسن و... اصالت قدیمی سبک سنتی را حفظ کرده اند و همین امروز نیز بسیاری از مردم و جوانان علاقه مند به حضور در این مراسم ها هستند.
خادم الرضا(ع) اولین جرقه تغییر نسل هیئت ها در قم
پس از حسینیه شهدا که تا سال ها و تا اواخر دهه هفتاد پس از هیئت های سنتی قم بزرگترین اجتماع مردمی قم را تشکیل می داد و هزاران نفر در این حسینیه واقع در بلوار ۱۵ خرداد گردهم می آمدند، هیئت خادم الرضا(ع) که از آن به عنوان بزرگترین تشکل مردمی مذهبی کشور نیز یاد می شود در واقع جرقه تغییر سبک هیئت داری در قم را با نگاهی خاص به جوانان و دانش آموزان و دانشجویان آغاز کرد.
این هیئت ابتدا از دبیرستان امام رضا(ع) و با مدیریت آقای کاشی زاده در سطح مدرسه و سپس در منزل دانش آموزان به کار خود ادامه داد و با حضور پدیده مداحی آن روزهای کشور یعنی حاج احمد واعظی در این محافل و همچنین ادامه کار هیئت در یک حسینیه دائمی در خیابان آذر نرسیده به سه راه بازار کار خود را رونق داد. روضه تاریخی این مداح در سالروز شهادت حضرت زهرا(س) آوازه این هیئت را کاست به کاست و نوار به نوار در سطح کشور افزایش داد و مردم قم نیز رغبت بسیاری برای حضور در این محفل داشتند.
در اواخر دهه ۷۰ بود که برنامه های این هیئت به بزرگترین سالن ورزشی قم یعنی سالن شهید حیدریان قم با گنجایش چند هزار نفری منتقل شد و با مداحی حاج احمد واعظی تقریبا اکثر جوانانی که به دنبال هیئت ها و سبک های جدید بودند وارد فضای هیئت شدند و روز به روز به گسترش این هیئت نیز افزوده شد.
ورود نسل جدید مداحان نوگرا در قم از جمله حاج مهدی میرداماد و حاج مهدی سلحشور در اوایل دهه هشتاد و حضور برادران پناهیان در هیئت های جدیدی چون اهل بیت(ع)، فاطمیون، هیئت رزمندگان اسلام و... بافت حضور مردم و به خصوص جوانان را در هیئت ها تغییر داد.
هیئت های مذهبی قم در اواسط دهه هشتاد دچار دگرگونی بافتی بسیاری شدند و در اوایل دهه نود با حضور مداحانی که جزو پرمخاطب ترین مداحان کشور نیز بودند این چالش به اوج خود رسید و انتقادات بسیاری را نیز به همراه داشت که حتی برخی از علما نیز به این مساله اعتراض کردند. در همین راستا نشست هایی نیز در قم برگزار شد تا به این آسیب رسیدگی شود.
آسیب های مداحان لاکچری
شاید مداح لاکچری عبارت درستی برای مداحی که در این دستگاه به نوکری می پردازد نباشد ولی وقتی به کارکردها و رفتارهای این گونه مداحان دقت می شود هرچه بیشتر به درستی سخنان رهبر انقلاب و مراجع نسبت به پرهیز از پرورش این روحیه در بین هیئت ها پی می بریم. این مداحان پس از ورود به قم و بسیاری از شهرهای دیگر شائبه‌های بسیاری را نیز با خود به همراه آوردند که اولین آنها اخذ مبالغ میلیاردی بود؛ مبالغی که گاه و بیگاه تکذیب می شود و بعدها به نوعی تایید.
اما در اینجا نیز یک نکته خود نمایی می کند که چه کسانی و با چه مجوزی زمینه حضور این مداحان را فراهم می کنند؟ یکی از بانیان دعوت از مداحان پر حاشیه، دلیل کار خود را جذب بیشتر جوانان به هیئت های مذهبی عنوان کرد ولی هیچگاه از آسیب های این حضور سخنی به میان نیاورد!.
سوالی که در اینجا وجود دارد این است که آیا به قول این بانی، این حضور موجب جذب جوانان شده است؟ اگر از دید آماری و میزان سن جوانانی که در این مراسم (که با سبک قمی و سنتی کاملا تعارض دارد) نگاه کنیم می بنییم که در ظاهر ممکن است چنین امری صحت داشته باشد ولی آیا اگر این مداح به قم نمی آمدند این جوانان نیز در مجالس عزاداری حضور نمی یافتند؟.
حاج حسین صفری از مداحان قدیمی قم به چند نکته در این خصوص اشاره کرد و گفت: برخی از این مداحان اجازات خاصی نیز از صاحبان مجلس می خواهند؛ از جمله اینکه حتما سیستم صوتی مراسم از طریق آنها تامین شود؛ یعنی هیئتی که ۳۰ میلیون هزینه سیستم صوتی را تامین کرده است باید سیستم خود را کنار گذاشته و سیستمی که برخی از این مداحان با خود می آورند را نصب کنند و قطعا هزینه خاص آن را نیز خواهند گرفت. از دیگر سوی افرادی نیز به عنوان زمینه‌خوان سبک های شوری در کنار آنها حضور می یابند که هزینه های خاص خود را دارند.
وی معتقد است، حضور این مداحان در کنار جذب، یک آسیب بزرگ را متوجه فضای هیئت ها کرده است؛ وقتی یک هیئت بزرگ از حضور یک مداح سرشناس خبر می دهد و در مراسم شب اول اعلام می شود که حضور این مداح منتفی شده است و بیش از دو هزار نفر در اواسط مراسم، هیئت را ترک می کنند مشخص می شود که این آسیب تا چه حدی پیشرفته و خطرناک است.
صفری نکته دیگر را چگونگی بیان واقعه عنوان کرد و گفت: این گونه مداحان نسبت به مداحان گذشته یک نقطه ضعف بزرگ و فنی دارند و آن هم عدم تسلط آن ها بر روضه خوانی و مقتل خوانی است؛ استفاده از مقاتل سده دوازده و سیزده که از ضعیف ترین مقاتل هستند و همچنین باز کردن روضه هایی که از سوی علما نیز نهی شده است از نکاتی است که این مداحان برای جبران ضعف های خود انجام می دهند؛ بسیاری از این مداحان روضه خوان نیستند و از ابتدای حضور در مجلس یک برگه یا دفترچه را باز می کنند و به اجرا می پردازند؛ پیش از حضور این افراد نیز یک مداح روضه خوان برای پرکردن این نقطه ضعف در نظر گرفته شده است تا مداح اصلی کمتر خسته شود.
این مداح پیشکسوت قمی یکی از آسیب های مداحی های سبک جدید را دوری از ارایه مفاهیم معرفتی و سیطره فضای احساسی و شورانگیز دانست و اضافه کرد: زمانی که احساسات به حداکثر خود برسد مداحان برای دوری از فضای تکراری سعی می کنند مطالب جدید را وارد مداحی های خود کنند و همین عامل نیز باعث می شود که وزانت و صدق گفته‌های آنها زیرسوال برود. همین مسائل کافی است که یک جوان با مراجعه ساده به تواریخ و همچنین با ذکر یک شبهه ساده اعتقادات خود را متلزل ببیند و تشکیکی عمیق در وی ایجاد شود.
وی ادامه داد: زمانی که هیئت ها مداح محور می شوند، به همان میزان حضور روحانیت نیز کمرنگ می شود؛ در حالیکه علمای ما از دیرباز این هیئت ها را حفظ کردند و با خون دل و در سخت ترین شرایط تدین مردم را از همین طریق حفظ می کردند. بی شک هرجایی که از فضای علمی و معرفتی تهی شود، فضا برای بروز چنین رویکردهایی باز می شود؛ وقتی یک جوان به عشق مداح سرشناسی در مجلس حضور یابد وقت خود را با حضور وی تنظیم می کند نه با سخنران و کل هیئت.
صفری افزود: این مداحان بعضا از نظر خلقیات و روحیات نیز با مداحان نسل گذشته تفاوت بسیاری دارند؛ افتادگی و تواضع و مردم داری از خصوصیات برجسته مداحان نسل گذشته بود زیرا آنها به جای اینکه خود را در جایگاه مداح تعریف کنند خود را زیرمجموعه هیئت و به خصوص روحانی هیئت و علما تعریف می کردند.
البته نباید از ذکراین نکته غافل شد که آنچه در این بین بیان شد، نسبی است، بسیاری از این مداحان سعی می کنند که از چنین آسیب هایی جلوگیری شود و بسیاری از آنها با دانش و مطالعه و مخلص هستند ولی آنچه به عنوان آسیب مطرح شده است، نگاهی است که متاسفانه به حسب چند اتفاق که به یک جریان نیز مبدل شد جامعه مذهبی را دچار یک آسیب کرد و به همین جهت نیز علما در سال های گذشته نسبت به این خطر هشدار دادند که خوشبختانه بازخورد خوبی نیز داشت.
نباید از حق گذشت که افزایش بی رویه و سرسام آور دعوت مداحان به مراسم های عزاداری، هم بار اضافی به برگزاری هیئت های مذهبی است و هم اینکه بد بینی خاصی نسبت به فضای عزاداری در بین مردم ایجاد کرده و باعث سواستفاده گسترده مخالفان مکتب و همچنین رسانه‌های معاند مذهبی و نظام اسلامی شده است.
در خاتمه باید گفت تاکیدات رهبر معظم انقلاب ومراجع عظام تقلید و علما مبنی بر استفاده از فضای سنگین و با وقار روضه خوانی سنتی به حسب دوری از شکل گیری بدعت‌های عزاداری است که می تواند مثل جریان‌های فرهنگی صدر اسلام فضای گفتمانی این عرصه را به انحراف بکشد؛ سبک های سنتی دارای نظم، وقار، اتصال به جریان علم و روحانیت و علما و همچنین ارایه مطالب معنوی و ارتقای روحیات اخلاقی از جمله ادب و احترام به پیرغلامان و... بودند و به نوعی یک مکتب انسان ساز بودند، ولی زمانی که هیئت ها از چنین فضایی خالی شد و تنها سبک شورانگیز و ملودی های مداحی جای همه چیز را گرفت تاثیرات این فضا در محل دیگری رخ خواهند نمود.
واقعا همش درست و حقیقت بود