به استناد پژوهش‌های انجام‌شده پیرامون عزاداری مردم شهرستان ابرکوه در ماه محرم، روضه‌خوانی و تعزیه در این شهرستان قدمتی حدود 2 قرن دارد که یقیناً بزرگ‌ترین، مهم‌ترین و مؤثرترین میراث معنوی این دیار بوده و سرشار از آموزه‌های ادبی، موسیقایی، هنری و زیبایی‌شناسی است.
یکی از نویسندگان کتاب میراث محرم در ابرکوه می‌گوید: محبت و ارادت به ساحت معصومین (ع) در ابرکوه تاریخی طولانی داشته که نخستین و بزرگ‌ترین گواه ما بر این مدعا وجود قدمگاه مبارک امام رضا (ع) در این شهر است.
قدیمی‌ترین سند تعزیه در ابرکوه با تاریخ 16 محرم 1224
علی اکبر قیومی در گفتگو با خبرنگار فارس، اذعان کرد: قدیمی‌ترین نشانه مستقیمی که از رواج تعزیه در ابرکوه وجود دارد، وقف نامه ارزشمند حاج علی‌اکبری است. این وقف نامه که صورت خطی آن نزد متولیان رسمی و دولتی وجود دارد از نظر گسترده مزارع و میاه (آب‌ها) موقوفه ازجمله موقوفات بسیار بزرگ در سطح کشور به‌حساب می‌آید.
قیومی تصریح کرد: وقف نامه مذکور در تاریخ 16محرم‌الحرام سال 1224 هجری قمری نگارش یافته و منابعی را به جهت تعزیه ایام عاشورا از اجرت ذاکرین، اطعام مؤمنین و مساکین و همچنین ساختن ظروف طبخ غذا برای ایام محرم معین نموده است.
تقدم مجالس روضه‌خوانی در ابرکوه بر راه‌اندازی هیئت
وی همچنین به وجود جامی مسین در میان اشیاء قدیمی تکیه دروازه میدان اشاره کرد که توسط آیت‌الله سید محمدعلی موسوی رجایی به سال 1250 برای حسینیه دروازه میدان وقف شده است و افزود: رواج مجالس روضه‌خوانی در عهد قاجار و قبل از راه‌اندازی هیئت به شکل و شیوه کنونی در ابرکوه قطعی است.
نویسنده ابرکوهی عنوان کرد: پس از راه‌اندازی هیئت مسیر آن در بین خانه‌هایی نظیر خانه عزیزی‌ها و قیومی‌ها در محله دربقلعه، خانه بصیری‌ها در گلکاران، خانه صولت و آقازاده در دروازه میدان و ... که مجلس روضه‌خوانی در آن برقرار بوده است تعیین می‌گردد. همین امر نشانه تقدم تاریخی مجالس روضه‌خوانی بر هیئت عزاداری است.
قیومی در رابطه با روضه‌های تاریخی ابرکوه، یادآور شد: روضه معروف به نایب زینلی و بصیری‌ها در گلکاران، حاج میرزا آقا و سالار در دروازه میدان، حاج محمدتقی در نبادان، حاج عبدالعزیز و حاج ابوطالبی در دربقعله، مربوط به قبل از عصر پهلوی است.
برافراشتن پوشن نماد آغاز ایام عزاداری در ابرکوه
وی میزبانی، خوش‌آمد گویی، پذیرایی از میهمانان با چای و قلیان، مشخص کردن جایگاه صنوف مختلف (رعایا، روحانیون، بزرگان و ...) پامنبری خوانی، آب سَبیل، چاووشی خوانی، ترتیب واعظان و ذاکران و ... را ازجمله آداب روضه‌خوانی برشمرد.
نویسنده کتاب سیمای محرم در ابرکوه «پوش زنی» را از دیگر آداب روضه‌خوانی دانست و اضافه کرد: پوش منزل حاج ابوطالبی‌ها در دربقعله یکی از قدیمی‌ترین پوش‌ها بوده که افراشتن آن طی مراسمی پرشور همراه با روضه‌خوانی و آداب خاص، نمایانگر آغاز ایام عزاداری در شهر بوده است.
تأمین مخارج مجالس عزاداری از طریق وقف
قیومی موقوفات را منبع مالی برای تأمین مخارج اکثر روضه‌خوانی‌های قدیمی دانست و عنوان کرد: بعضاً افراد متمول هم بخشی از دارایی‌های خود که غالباً در شکل آب یا زمین کشاورزی بوده است را برای روضه‌خوانی در ایام محرم و یا دیگر اوقات عزا، وقف می‌کردند.
وی ابراز کرد: در روضه‌خوانی‌ها چند گروه ازجمله «منبری» که روحانیون و علما بودند و آخرین منبر متعلق به عالم‌ترین روضه‌خوان بوده، «ذاکر» که در جلو منبر ایستاده و به نوحه‌خوانی و شعرخوانی می‌پرداخته، «پامنبری» که برخی از اشعار را به‌صورت دسته‌جمعی و در حالت نشسته در مقابل منبر اجرا می‌کردند.
این نویسنده ادامه داد: آخرین گروه در روضه‌خوانی «چاووشی خوانان» هستند که در بین منبرها و به‌صورت انفرادی از هر جای مجلس که نشسته بوده‌اند چند بیت که معمولاً موضوعی عاشورایی دارد را با آوازی مخصوص اجرا می‌کرده‌اند.