خانه‌های قدیمی در یزد از نظر وضعیت استقرار عموماً در جهت قبله قرار داشته‌اند و این جهت‌گیری از نظر اقلیمی، شرایطی را به وجود می‌آورده تا فضاهای تابستانی و اتاق‌های زمستانی به نحوي منطقی پیرامون حیات مرکزی قرار گیرند.
حیاط مرکزی، اصلی‌ترین فضای خانه‌های یزدی محسوب می‌شده كه در وسط آن حوض آب کم عمقي وجود داشته كه درختان كم‌آبخواه باغچه‌هاي دور تا دور اين حوض كه معمولاً انار و انگور بوده را متنعم مي‌كرده و ضمن تامین سایه و ایفای نقش در تولید و زیبایی، فقر رطوبت محیط را هم جبران می‌كرده است.
در اين اقليم کوچک و قابل زیست برای يزديها، حیاط خانه مکانی برای انواع بازی‌های کودکان و نوجوانان نيز بوده به نحوي كه داربست درختان انگور به گونه‌ای طراحی می‌شده تا در تابستان به صورت چتر مانع ورود تابش خورشید به فضاهای مسکونی شود و در زمستان در حالت عریان و بدون برگ، نعمت خورشید را به درون اتاق‌ها هدایت کنند و نور و گرما به انها ببخشد.
در اغلب خانه‌های یزدی تالاري وجود داشته که به صورت صفه و ایوان بزرگ، محلی برای گذران ساعات عصر و شب‌های تابستان بوده است. اطاق‌ها با نام‌های مختلف نظیر اطاق‌های سه دری، پنج دری، هفت دری، ارسی و شکم دریده از هم تفکیک می‌شدند و هر کدام پاسخگویی به نیازهای ساکنان خانه بودند.
از ويژگي رعايت حريم خانواده به عنوان يكي از مهمترين شاخص‌هاي طراحي خانه‌هاي قديمي يزد كه بگذريم، انتخاب روش‌های ساختمانی مناسب، انتخاب مواد و مصالح ساختمانی سازگار با اقلیم همچون نماسازی با سیم گل و دم‌گیری گچی، زیبایی، آسایش و دوام را مي‌توان از مزيت‌هاي اين نوع معماري ذكر كرد.
اتاق مهمان‌خانه در معماری مسکونی یزد، سمبل احترام و بزرگداشت میهمان بوده و حتي در خانه‌هایی که از تمکن مالی برخوردار بوده‌اند یا به اقتضای شغل صاحب‌خانه، حیاط ویژه و مستقلی نيز برای میهمان در نظر گرفته مي‌شده است كه به «بيروني» معروف بوده كه در مقایسه با «اندرونی» به معنای فضای کاملا خصوصی اهل خانه، قابل تفکیک بوده است.
البته هنوز هم در بافت تاريخي يزد شاهد وجود خانه‌هاي زيادي به اين سبك هستيم ولي در دهه‌هاي اخير اين سبك از معماري كم كم رو به فراموشي رفته و به جاي آن معماري‌هاي نوين جايگزين مناطق ديگر شهر شده است هر چند كه در سال‌هاي اخير بناهايي در گوشه و كنار شهر، سر به آسمان بلند مي‌كنند كه هيچ سنخيتي نه با معماري و اقليم يزد بلكه حتي با معماري كشورمان نيز غريبه‌اند.
حداكثر مصرف انرژي عارضه مهم سازه‌هاي غير بومي
«محسن عباسی هرفته» با اشاره به عدم تناسب معماری امروز شهر یزد با اقلیم آن، در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایسنا- منطقه یزد، مي‌گويد: متاسفانه در گذر زمان و با وجود غناي سبك معماري يزديها از گذشته، مردم اين ديار به سمت ساخت و سازهای نامتناسب با اقلیم شهر و تقليد كوركورانه از الگوهای غربی در ساخت و ساز رفته‌اند كه از مهمترين عوارض آن به حداكثر رساندن بهره‌برداری از انرژی در اين ساختمان‌هاست.
وی با تاكيد بر اين كه یکی از مهمترین اهداف معماری، حفظ محیط زیست و آلودگی کمتر است، مي‌گويد: عقل چنين حکم می‌کند که هر چه در امر ساخت و ساز مصرف انرژی کمتری در نظر گرفته شود، مصرف منابع و انرژی، محدودتر و آسیب به محیط‌زیست نیز کمتر اتفاق بيافتد.
عضو هيات علمي دانكشده هنر و معماري دانشگاه يزد با اشاره به اختصاص فضاهای تابستان‌نشین و زمستان‌نشین در ساخت و سازهای سنتی يزد به عنوان یکی از ویژگی‌های شاخص اين نوع معماري، تصريح مي‌كند: این گونه ساخت و سازها مصرف حداقل انرژی در تابستان و زمستان را به دنبال داشته‌اند که در حال حاضر بسياري از سازه‌هاي موجود در بافت‌هاي تاريخي يزد نيز داراي چنين ويژگي‌هايي هستند.
توسعه آپارتمان‌نشيني در يزد توجيهي ندارد
عباسي هرفته در ادامه بيان مي‌كند: اقلیم کشورمان به ویژه یزد به گونه‌ای است که استفاده از طبقات زیرزمینی به مراتب مناسب‌تر از سازه‌هاي روي زميني است و اين در حالي است كه مردم اين روزها به سمت زندگی آپارتمانی رفته‌اند كه اين موضوع استفاده از انرژی را به حداکثر رسانده و ايران را از اين لحاظ از بسياري كشورها پيش انداخته است.
وي در اين باره تاكيد مي‌كند: هرچند حرکت شهرهای بزرگي مانند تهران به سمت زندگي آپارتمان‌نشيني، با توجه به رشد جمعیت مي‌تواند قابل توجیه باشد اما چنين رويكردي به جاي استفاده از معماري سنتي در شهری مانند یزد كه با محدوديت زمين مواجه نيست و اراضی بلااستفاده فراواني دارد، اصلاً توجيه‌پذير نيست.
وی مقابله با پیشرفت ساخت و سازهای مدرن در یزد را مستلزم بالا رفتن آگاهی مردم در مورد معايب اين نوع معماري مي‌داند و مي‌گويد: هیچ وقت نمی‌توان مردم را وادار به کاری کرد مگر اين كه براي آنها دلايلي منطقي ارائه كرد يا اين كه با کمبود انرژی و گرانی آن مواجه شوند.
لزوم توسعه معماری سنتی متناسب با علم روز
البته رییس کمیسیون معماری شورای شهر یزد بر لزوم به روز شدن معماری سنتی نيز تاكيد و اظهار مي‌كند: معماری سنتی و مصالح و الگوهای ساخت و ساز آن بايد متناسب با امکانات و علم امروز به‌روز و مورد استفاده قرار گيرد.
وی اضافه مي‌كند: معماری سنتی به دلیل استفاده محدود مردم، هم اکنون با هزینه‌های بالایی مواجه است در حالی که مصالح آن را خشت و گل و آب تامین می‌کند ولي در صورت افزایش متقاضی قطعاً هزینه کمتری را در مقايسه با ساخت و سازهای جدید و مصالح گران ساختماني نوين به همراه خواهد داشت.
عباسی هرفته با اشاره به توجه مردم به الگوهای ساخت و ساز وارداتی غرب، ابراز مي‌كند: متاسفانه مردم به سمت ساز و کار های غربی متمایل شده‌اند و این مشکل را در یزد و حتي برخی از ساختمان‌های بزرگ استان كه با نماهاي آلومینیومی و شیشه‌ای و متغاير با اقلیم یزد ايجاد شده‌اند مي‌توان به وضوح شاهد بود.
وی در رابطه با استفاده از این گونه معماری در ایران، معتقد است: تقلید کورکورانه از سبك معماري غرب جز ضرر و زيان چیزی براي كشورمان نخواهد داشتف هر چند كه استفاده از الگوهای غربی همساز و منطبق با اقلیم كشور و استان می‌تواند کاهش و استفاده محدودتر از انرژی را به دنبال داشته باشد .
ويژگي كم‌آبخواه بودن معماري سنتي يزد كم آب
این مسئول با تاكيد بر اين كه مردم نبايد محيطزيست را مقوله‌اي جداي از زندگي خود بدانند، مي‌گويد: مصالح جدید مانند فولاد و بتن با حداکثر انرژی به ویژه آب ساخته می‌شوند و علاوه بر آن نیز نخاله‌های ساختمانی آنها به انسان و طبیعت آسیب می‌رساند لذا مهم است كه مردم بيشتر متوجه ساخت و سازهای خود در اين رابطه باشند .
وی با اشاره به مسئله کمبود آب در یزد و لازمه صرفه‌جویی در آن با استفاده از معماری سنتی، اظهار مي‌كند: ساخت و ساز سنتی در استان يزد، ساخت و سازهايي کم‌آبخواه و متناسب با اين اقليم بوده و حتي نوع سازه‌ها نيز به نحوي طراحي مي‌شده كه با كمترين مصرف آب، بيشترين خنك‌کنندگي در خانه‌ها ايجاد شود.
عباسی هرفته در رابطه با راهکارهای ایجاد انگیزه برای مردم نسبت به استفاده از معماری سنتی نيز خاطر نشان مي‌كند: علاوه بر گرانی انرژی به عنوان محرکی انگیزشی در متمایل کردن افراد به سمت معماری سنتی، شهرداری‌ها نیز بايد از ساخت و سازهای مبتنی بر اصول معماری، پایلوت‌ها و طرح‌های نمونه در اين وزه حمایت كنند تا ديگران راغب به آنها شوند.
اين عضو شوراي شهر يزد در پایان نيز اضافه مي‌كند: کمیسیون فرهنگی شهر نیز بايد در این رابطه ضمن برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس و تدارك بسته‌هایی تشویقی در اين موارد كمك كند هرچند كه به نظر بنده هیچ عاملی موثرتر از درک افراد نسبت به نیاز نسل بعد به منابع موجود به ویژه آب در اين خصوص موثر نخواهد بود.